|
|
 |
مسجد نبوي
پيامبر صلی الله عليه و آله مأمور شد که از مکه
به مدينه هجرت کند . پيامبر صلی الله عليه و آله در 27صفر سال اول هجری ( 10
سپتامبر سال 622م ) از مکه بيرون آمد و ده روز بعد به قبا رسيد چهار روز در
آنجا ماند و در 12ربيع الاول ( 24 سپتامبر ) رهسپار مدينه شد پيامبر اعلام کرد
: جايی را برای
ساختمان مسجد و منزل خود برمي گزيند که شترش بر زمين نشيند . شتر پيامبر بر
زمين زانو زد که محل کنونی مسجد نبوی است . حضرت آن زمين را خريد آن محل
در آغاز خرابه ای بود که چندين اصله درخت خرما و شماری گور در آن قرار داشت ،
پيامبر فرمان داد با قطع درختان آن را هموار کنند و از تنه و شاخه درختان در
ساختمان مسجد بهره گيرند . حضرت برای مسجد، سه در قرار داد : در جنوبی در
انتهای مسجد، باب الرحمه در غرب و باب جبرئيل در شرق ، که خود از همين در
وارد مي شد. ارتفاع مسجد به اندازه بلندای يک مرد بود و مساحت آن 1050متر مربع
، يعنی راستای شمالی - جنوبی آن هفتاد ذراع ( 35متر ) و راستای شرقی - غربی آن
شصت ذراع ( 30متر ) .
مسجد با چوب درخت خرما و خشت فراز آمد و سقف آن با شاخه های نخل پوشيده شد .
پيامبر صلی الله عليه و آله در انتهای مسجد سايه بانی قرار نهاد که آن را صفه
خواندند و غريبان و بينوايان که به اهل صفه شهرت يافتند، در آنجا منزل گزيدند
قبله
مسلمانان در مسجد نبوي ، شانزده ماه نماز را به سوی بيت المقدس خواندند، تا اين
که آيه 144 سوره بقره نازل شد و بر پايه آن ، قبله مسجد که رو به شمال
داشت به سمت جنوب برگشت
( قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولينک قبلة ترضاها فول وجهک شطر المسجد الحرام
)
ما گردانيدن رويت در آسمان را نيک مي بينيم پس تو را به قبله ای که بدان خشنود
شوي ، بگردانيم ، پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن .
منبر
نخستين منبری که در مسجد برای پيامبر ساخته شد،
سکويي گلين و بي پله بود که تازه واردان حضرتش را بشناسند وی در نماز جمعه و
ديگر مناسبت ها بر فراز آن خطبه مي خواند به سال هفتم هجری ( 628م ) با استفاده
از چوب درختان گز باغهای مدينه ، منبری جديد ساخته شد
روضه شريفه
پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله در حديثي ، حدود
روضه شريفه را مشخص فرموده است ، آنجا که مي گويد : ما بين بيتی و منبری روضة
من رياض الجنة ، ميان خانه و منبر من باغی از بوستانهای بهشت است روضه شريفه
22متر طول و 15متر عرض دارد در زمانهای بعد، بخش نه چندان اندکی از روضه را به
بنای پيرامون خانه حضرت ( ضريح کنونی ) افزوده اند.
محراب
محراب جايی است که رسول خدا (ص ) در آنجا نماز مي
گزارد و پيشانی خويش را به عنوان سجده در برابر حق تعالی بر خاک آن مي نهاد محل
آن ، محل همين محراب فعلی است
مرقد مطهر رسول خدا (ص )
اکنون محدوده حجره طاهره که مرقد نيز در داخل آن
قرار دارد، 240متر ( 16متر طول و 15متر عرض ) مساحت دارد که ضريحی مطلا در
اطراف آن کشيده شده است در چهار گوشه حجره طاهره چهار ستون مستحکم بنا شده که
گنبد سبزی بر روی آن قرار دارد اين حجره دارای چند در است : در حجره فاطمه (س )
که نشانه محل حجره آن حضرت سلام الله عليها است ، در تهجد در شمال حجره ، در
وفود يا باب الرحمه در جهت غرب و در توبه يا باب الرسول در جهت جنوب ( قبله )
در حجره طاهره ، محلی به عنوان قبر فاطمه (س ) مشخص شده است براساس رواياتي که
مدفن ايشان را در خانه خود مي داند محل قبر با بقعه کوچکی مشخص شده و در داخل
ضريح جای
گرفته است در قسمت جنوبی اين بقعه محراب فاطمه (س ) قرار دارد
ستون ها
ستون های مسجد، همه از تنه های نخل بوده و در
عمليات توسعه مسجد در زمانهای گوناگون ، محل آنها تغييری نکرده است از ميان اين
ستون ها، نه ستون هر يک به دليل يک ويژگي ، شهرت يافته اند :
1- ستون مخلقه اين ستون بر جايی نهاده شده که نمازگاه پيغمبر بوده است
2- ستون قرعه ( عايشه يا مهاجران )، محلی برای نشست مهاجران از مکه
3- ستون توبه ( ابولبابه )، جايی که ابولبابه ، برای توبه ، خود را بدان بست
4- ستون محرس ( علی عليه السلام )، محل نماز حضرت علی عليه السلام
5- ستون وفود، محلی که پيامبر صلی الله عليه و آله ، هيأتهای نمايندگی را به
حضور مي پذيرفت
6- ستون سرير، مکان اعتکاف پيامبر صلی الله عليه و آله
7- ستون مربعة القبر
8- ستون تهجد، محل نماز شب و مناجات پيامبر صلی الله عليه و آله ، که اينک
درجای آن محرابی ساخته اند
9- ستون حنانه - رسول خدا صلی الله عليه و آله و سلم در آغاز بر تنه درخت
خرمائی تکيه مي کرد و خطبه مي خواند نوشته اند زمانی که برای آن حضرت منبر
ساخته شد از اين درخت ناله ای
برخاست شبيه ناله شتر ماده ای که از بچه خود جدا شود و از اين رو، ستون را،
ستون حنانه ناميده اند بيش از صد تن از اصحاب اين روايت را نقل کرده اند
صفه :
صفه نام مکانی است که گروهی از مهاجران مسلمان که
خانه نداشتند در سال های اوليه هجرت در آنجا سکونت داشتند، حدود 96متر مساحت
داشت و مسقف بود و در ميان باب جبرئيل و باب النساء قرار داشت افرادی مانند
بلال ، ابوذر، مقداد، حذيفه و از اصحاب صفه بودند .
مقام جبرئيل :
اين محل بدان جهت به عنوان مقام جبرئيل شناخته شد
که فرشته مقرب الهی از آنجا بر رسول خدا صلی الله عليه و آله و سلم وارد مي شده
و به خدمت آن حضرت مي رسيده است ، اين محل اکنون داخل حجره شريفه قرار دارد پس
از بازگشت پيامبر از غزوه خيبر و با توجه به افزايش جمعيت مسلمانان ، حضرت مسجد
را نيازمند توسعه يافت ، از اين رو، با افزودن زمين مجاور، مساحت مسجد به دو
برابر اندازه آغازين رسيد و گستره خانه های پيامبر صلی الله عليه و آله در شمال
و جنوب و شرق مسجد نيز دو برابر شد، بدين ترتيب ، مسجد در مستطيلی به طول
136ذراع ( 68متر ) از جنوب به شمال و عرض 114ذراع ( 57متر ) از شرق تا غرب واقع
بود مسجد در زمان حيات پيامبر گرامی اسلام ، در نهايت ، 3876متر مساحت داشت .
حجره پيامبر صلی الله عليه و آله
حجره يا خانه حضرت ، که اينک مرقد مطهرش در آن
واقع است ،از شرق به غرب ، در سمت جنوب ( قبله )، ده ذراع و دو سوم ذراع ، و در
جهت شمال ( شام ) ده ذراع و ربع ذراع و يک ششم ذراع طول داشت و عرض شرقی -
غربی از دو طرف ، هفت و نيم ذراع و يک هشتم ذراع بود .
طبقه همکف
طبقه همکف مسجد، که شامل مسجد قديم و گستره توسعه
جديد است ، مهم ترين بخش از مسجد نبوی را شکل مي دهد .
فضای اصلي
توسعه جديد که همه جای آن برای نماز است ، در
طبقه همکف قرار دارد و بخش های شرقی و غربی آن همانند است بخش ميانی که دو بخش
جانبی را به هم پيوند مي دهد ، در راستای
ساختمان قديم شکل گرفته است فضای نماز در همه جا، بجز صحن های روبازی که سقف
متحرک دارند، پوشيده است . در همه سقفهای مسجد، ابعاد 66 يا *18 18متر رعايت
شده است. ستون هايی که بار سقف بر آنهاست ، هر يک دوازده متر بلندی دارد طبقه
همکف و فضای اصلي ، همه جا دارای 14متر ارتفاع است که خطافق ساختمان مسجد
را ترسيم مي کند .
ضرورت پيوند يکنواخت ميان ساختمان قديم و جديد
موجب شد که نوسازي هايی در مسجد قديم صورت گيرد، از جمله مي توان به پوشاندن
صحن روباز ميان دو ساختمان با دوازده سايه بان برقي ، به شکل گنبدهای قديم
اشاره کرد همين طرح *18 18متری در دو فضای روباز با ابعاد *32 64
متر نيز اجرا شده است
فضاهای داخلي
طبقه همکف 27فضای روباز با 27گنبد متحرک
کشويی دارد ابعاد هر يک از اين فضاها *18 18متر است و به گونه ای مناسب
در اطراف طرح گسترده است
مناره ها
افزون بر چهار مناره اصلي ، اينک شش مناره در
مسجد فراز آمده است گلدسته های جديد هر يک 104متر ارتفاع دارند و بر فراز هر يک
هلالی مي درخشد
طبقه زيرين
در اين طبقه که برابر مساحت همکف است ، شماری از
تأسيسات قرار دارد ارتفاع اين طبقه چهار متر است و پايه های اصلی بنا که در
ژرفای بيست متری کف زمين واقع است ، از ميان آن مي گذرد
بام مسجد
سراسر فضای بام مسجد را برای نماز در نظر گرفته
اند، به گونه ای که گنجايش نود هزار نمازگزار را دارد راه
های ارتباطی نمازگزاران با مسجد متعدد است ، اما برای پيشگيری از رو
دررويی با کسانی که از درهای اصلی خارج مي شوند يا آنان که به طبقه زيرين مي
روند، چند در خروجی در کنار ورودي های هفت گانه اصلی در نظر گرفته شده که مخصوص
نمازگزاران طبقه بالاست. پلکان ثابت و برقی که جمعا به سی چشمه مي رسد، مسير
رفت و برگشت نمازگزاران بين سطح و زيرزمين است پشت بام را ايوانی مسقف به عرض
شش متر در برگرفته است عدد شش ، در همه جای ساختمان مسجد کاربرد بسيار دارد
شکل طراحی و عناصر آن
برنامه جديد طراحی توسعه حرم شريف نبوي ، بر پايه
الهام ازسنتهای پايدار معماری اسلامی شکل گرفته به عنوان مثال ،
طراحی چادرهای صحن مسجد با همين نگرش انجام گرفته ، به گونه ای که توانسته است
ميان انديشه سنتی استفاده از پارچه های نازک برای پوشش سقف و حفظ روشنايی مسجد
حتی در صورت باز بودن چادرها، ايجاد ارتباطکند
ويژگی چادرها
دوازده دستگاه از چادرهای ياد شده در دو صحن مسجد
برپا شده است چادرها در حالت گشوده چهارده متر ارتفاع دارند که با بلندای ديوار
مسجد برابر است و با ابعاد صحن های مسجد کاملا هماهنگ در لابلای هر چادر،
رشته سيمهايی فلزی و انعطاف پذير تعبيه شده است پايه هر چادر ستونی است پوشيده
از مرمر سفيد، با سيستمی خودکار که چادرها را باز و بسته مي کند هر چادر
مساحتی به اندازه *17 18متر را مي پوشاند، ميان چادرها حدود 24سانتيمتر فاصله
است و
هر يک ده تن وزن دارد. در فصل تابستان ، به هنگام روز، پوشش سفيد رنگ اين
چادرها گشوده مي شود تا تمام صحن مسجد را زير سايه خود گيرد اين پوشش شبها جمع
مي شود و هوای مطبوع شامگاهی جريان مي يابد
گنبدهای متحرک
کاربرد اين گنبدها پوشش دادن به صحن ها در حالات
مختلف جوی و تنظيم هوای داخل مسجد است در تابستان ، با تابش نخستين پرتو
خورشيد، گنبدها به آرامی حرکت مي کنند و صحن مسجد را کاملا مي پوشانند و سايه
ای دلنشين فراهم مي سازند و دستگاه های تهويه را در اجرای وظيفه خود ياری
مي دهند و با فرا رسيدن شب ، گنبدها به جای خود برمي گردند و سقف را برای خارج
شدن فضای گرم داخل به سوی آسمان سرد شب مي گشايند اين بستن و گشودن در زمستان ،
برعکس انجام مي شود
مناره ها بعد از توسعه جديد
چهار مناره اصلی مسجد عبارتند از : مناره
های سليمانيه و مجيديه که در دو سوی ضلع شمالی قرار گرفته و مناره
های قايتبای و باب السلام که در دو سوی ضلع جنوبی ( قبله ) قرار دارد. مناره از
آغاز يکی از نشانه های اصلی هر مسجد بوده ، و به سان عنصری بنيادين در
مسجدسازی به شمار مي رفته است . در توسعه جديد مسجد نبوی نيز، با بهره گيری از
اين عنصر، شش مناره جديد به بلندای 104متر برپا شده و چونان نمادی زيبا
برای مسجد درآمده است . در بخش توسعه يافته مسجد، 2104ستون برپاست برفراز ستون
ها، طاق هايی قرار دارد که فضای نماز را مي پوشاند .
هر ستون ، پايه چهار طاق است که رواق ها و سقف ها را شکل مي بخشد. طاق ها با
قطعاتی از سنگ گرانيت صنعتی پوشيده شده و پيرامون آن به رنگ های آبي ،
خاکستری و سفيد است.
در نقطه پيوند ميان طاق و سقف ، تصاويری از گل و بوته نمايان مي باشد قطر هر
ستون در طبقه همکف 64سانتيمتر و ارتفاع آن 13متر است
ورودي ها و درها
در پيرامون مسجد، هفت ورودی بزرگ وجود دارد که هر
يک را ستونها و سردرهايی است اين درها در سمت شمال ، شرق و غرب تعبيه شده و هر
يک ورودی و خروجی جداگانه ای دارد . طول و عرض درها 36 متر است . همه درها از
جنس چوب ساج ، با قطر پانزده سانتيمتر است و از بيرون روکشی از مس دارد در
وسطهر در، دايره بزرگی است که نام محمد صلی الله عليه و آله بر آن نقش بسته و
در دايره کوچکتری که در درون آن است ، رسول الله نوشته شده است. درهايی ديگر به
همين شکل در شرق و غرب و قبله مسجد ساخته شده است مجموع درهای طبقه همکف به
ترتيب زير است :
هفت ورودی بزرگ ، هر کدام با پنج در به ابعاد 63 متر
چهارده در جانبی با همان اندازه
دو ورودی از پشت ساختمان ، هر کدام به سه در، با همان ابعاد
درهای نخستين مسجد :
1- باب الرحمة :
اين در، در ديوار غربی مسجد قرار دارد نامگذاری آن برگرفته از حديثی از رسول
خداست که به درخواست شخصی که از اين در وارد شده بود، از خداوند طلب نزول باران
کرد و پس از هفت روز نيز طبق درخواست همان شخص تقاضای قطع باران گرديد ، اين در
را باب عاتکه نيز مي نامند.
2- باب جبرئيل:
اين در، مدخل ورودی رسول خدا صلی الله عليه و آله و سلم بود و در ديوار
شرقی مسجد قرار دارد در روايت آمده است : رسول خدا صلی الله عليه و آله و سلم
در مدخل اين در با جبرئيل ملاقات کرد و از اين رو به باب جبرئيل نامگذاری شد.
3- باب السلام :
اين در نيز در ديوار غربی مسجد قرار دارد و از زمان بنای نخستين مسجد وجود
داشته است
4- باب النساء :
يکی از درهای مهم مسجد باب النساء مي باشد اين در، اختصاص به رفت و آمد زنها به
مسجد داشته است. در طبقه زيرزمين دو ورودی شيبدار خارجی و شش پلکان به خارج و
يک پلکان به داخل مسجد وجود دارد
ديوارها، سقف ها، سنگفرش ها
همه سقفها از گرانيت صنعتی است شکل غالب در همه
سقفهامربع است ، کوچک و بزرگ ، ضلع مربعهای بزرگ ، هجده متر و ضلع مربعهای کوچک
شش متر است .
ديوارهای بيروني ، به طور کلی با گرانيت
طبيعی پوشيده شده و اندکی گرانيت صنعتی در نماسازی آن به کار رفته است ديوارها
ازاره ای مرمری دارد
برای زيباسازی نمای ساختمان از آجر سبز رنگ ( آجر
مغربی و عربی ) با روکش طلا دربالای ورودي ها استفاده شده است در
چارچوبها نيز کاشي های طلاکاری شده به چشم مي خورد ديوارها، تا ارتفاع سه متر
پوششی از گرانيت محلی ( رزيزه ) دارند و نمای قسمت بالاتر، سنگ گرانيت
بکری سوخته است .
نظر به اهميت وروديهای هفت گانه و ضرورت نمايان
بودن آن ، کف سرسراهای ورودی به گونه ای ويژه با سنگ مرمر سفيد و ستاره ای هشت
پر در ميان ، پوشيده شده است
