شهر مکه
شهر مکه مکرمه در دل مجموعه ای از
دره های رشته کوههاي حجاز واقع است و مسجد الحرام در ميان دره
ابراهيم ، با حدود 277متر ارتفاع از سطح دريا قرار دارد از
ويژگيهای برجسته اين منطقه ، کوههای پر شمار پيرامون آن است که
برخی از آنها در شکل گيری تاريخ آن نقش داشته اند، از آن جمله جبل
النور است ، که پيامبر صلی الله عليه و آله و سلم ، پيش از بعثت ،
در آن به پرستش خدا مي پرداخت ديگر جبل ثور است
که پيامبر صلی الله عليه و آله و سلم ، در راه هجرت به مدينه منوره
، در آن پنهان شد هجرت ابراهيم عليه السلام از عراق به
فلسطين و صحرای سينا در مصر و از آنجا به بيت الله الحرام در
مکه مکرمه ، در حدود چهار هزار سال پيش ، دروازه
های شمالی شهر را تعيين کرده است مهمترين دروازه های ديگر
برای حاجيان عبارتند از : دروازه عراقی ( زبيده )، دروازه
مصري ، دروازه شامی و دروازه يمانی يا جنوبی
بنيان کعبه
از آنجا که عرب هر ساختمان چهار
گوشه ای را کعبه مي نامد، کعبه را چنين ناميده اند نامهای ديگر آن
، بيت ، بيت عتيق و مسجد الحرام است همه اين نامها در
شماری از آيه های قرآن آمده است کعبه را بنيه نيز خوانند که
نامی برگرفته از ماده بنا است بنيه ابراهيم هم گفته اند،
زيرا ابراهيم آن را ساخته است
ساختمان آغازين بيت الحرام به دست ابرهيم خليل و فرزندش
اسماعيل شکل گرفته است ابراهيم در سمت راست خانه کعبه چاله
ای کند تا خزانه بيت باشد و هدايای مردم به کعبه در آنجا
نگهداری شود فاسی در شفاء الغرام گويد : ابراهيم کعبه را به
گونه ای ساخت که پشت سر او نيم دايره بود، يعنی کعبه در آغاز
تنها دو رکن يا زاويه داشت : رکن حجرالاسود و رکن يماني ، و
جز آن زاويه ای ديده نمي شد
ساختمان کعبه
اين بنا /58 14متر ارتفاع دارد و
طول قسمتی که در کعبه در آن سو واقع شده /58 11و طول قسمت حجر
اسماعيل /22 10متر است بنای کعبه از سنگهای سياه و سختی ساخته شده
که با
کنار زدن پرده از روی آن ، کاملا آشکار است پايه های آن از سرب
مذاب ساخته شده و بدين ترتيب بنايی است محکم و استوار کف
داخلی خانه کعبه از سطح زمين به اندازه 5/1 متر بالاتر است پيش از
بنای قريش ، کعبه دو در داشته است :
يکی در ناحيه شرقی و ديگری در ناحيه غربي ، که از يکی وارد و از
ديگری خارج مي شده اند، اما قريش تنها در ناحيه شرقی آن
دری نصب کرد . سقف کعبه به صورت دو سقفی است و با پايه های چوبي ،
که در ميانه آن در يک رديف قرار گرفته ، نگهداری مي شود اطراف
آن سنگهای مرمر نصب شده و در کنار آن پلکانی قرار دارد که
برای رسيدن به سقف بالايی تعبيه شده است
حجرالاسود
حجرالاسود که در رکن شرقی به ارتفاع يک و نيم متر از زمين قرار
گرفته ، سنگی است سياه مايل به سرخي ، بيضی شکل به قطر سی سانتيمتر
که در آن نقطه های قرمز ديده مي شود و در
پوششی از نقره قرار گرفته است
حجر اسماعيل
محلی بدون سقف در شمال کعبه است ديوار کوتاه نيمدايره ای دارد که
اسماعيل آن را به سان کعبه ساخت تا پناهگاه گوسفندان او باشد حجر
بارها ويران شده و آن را باز ساخته اند و طواف از بيرون آن انجام
مي شود
ملتزم آن قسمت از ديوار خانه ، که ميان
حجرالاسود و در خانه کعبه واقع است را ملتزم نامند، زيرا حاجيان
خود را موظف و ملزم مي دانند که در آن جا دعا کنند
مستجار مستجار در قسمت مقابل در کعبه و در
کنار رکن يمانی واقع شده و آن زمان که کعبه دو در داشته ، در ديگر
آن در اين محل بوده و سپس مسدود گرديده است و گويند همان جايی است
که برای فاطمه بنت اسد هنگام وضع حمل علی (ع ) شکافته شد.
حطيم از روايات چنين استفاده
مي شود که قسمتی از سطح مسجد الحرام که تا ديوار کعبه امتداد مي
يابد، حطيم ناميده مي شود بنا به اظهار برخی از محققان ، حطيم
قسمتی است که از حجرالاسود آغاز شده ، به سمت زمزم و از آنجا تا
مقام ابراهيم و پس از آن حجر اسماعيل ادامه مي يابد اين
محدوده را تا ديوار کعبه حطيم مي نامند .
شاذروان کعبه قسمتی است که گرداگرد
پايين کعبه را در سه جهت شرقي ، غربی و جنوبی آن فرا گرفته است و
جنس آن از سنگ مرمر است ضلع شمالي ، شاذروان ندارد شاذروان نشانگر
همان مقداری است که قريشيان از اندازه بنای اصلی کعبه کاستند
مقام ابراهيم
سنگی است که اسماعيل صلی الله
عليه و آله هنگام بناي کعبه ، برای پدرش ابراهيم عليه السلام آورد
تا بر آن بايستد و مصالح ساختمان کعبه را از اسماعيل بگيرد، از اين
رو، آن را مقام ( محل ايستادن ) ابراهيم گفته اند ازرقی مساحت مقام
رايک ذراع مربع ( 48سانتيمتر ) مي داند و اندازه دو جای پای
داخل مقام را هفت انگشت مي شمارد
ارکان کعبه چهار زاويه کعبه به عنوان
چهار رکن شناخته مي شود در انتهای ضلعی که در کعبه واقع است ، رکن
عراقی و در سوی ديگر حجر اسماعيل ، رکن شامی و پس از آن ، رکن
يمانی قرار دارد، به عبارت ديگر، در دو سوی حجر اسماعيل ، رکن
شامی و عراقی است و در دو رکن مقابل آن ، رکن يمانی و رکن
حجرالاسود قرار گرفته است از ميان اين چهار رکن ، فضيلت رکن
يمانی و رکن اسود از دو رکن ديگر بيشتر است رکن يمانی از موارد
استجابت دعا ذکر شده است
چاه زمزم چاه زمزم در هجده
متری جنوب مقام ابراهيم در داخل مسجد واقع است هنگامی که خداوند آب
زمزم را برای اسماعيل روان ساخت ، مادرش هاجر پيرامون آن حوضچه
ای فراهم آورد تا بتواند مشک کوچک خود را پر کند و آب از دست نرود
اما اکنون ساليانی دراز است که هنوز آب زمزم جاری است و مکيان از
آن بهره مند و چه کس داند که تا کجای زمان چنين خواهد بود ؟!
خداوند، عبدالمطلب بن هاشم ،
نيای پيامبر صلی الله عليه و آله را بر آن گمارد و او به حفر چاه
پرداخت و اداره آن در ميان فرزندانش پايدار ماند.
در اين توسعه ، بر فراز آن
طاقی ضربی زده اند و با دو رديف پلکان مي توان به کنار زمزم راه
يافت .
مسعي مسعي ، محلی است که حجاج
بايد در آنجا ميان کوه صفا و مروه ، به سعی بپردازند کوه صفا در
قسمت جنوبی مسجد الحرام و کوه مروه در ناحيه شمال شرقی آن واقع است
.مسعی به دو قسمت رفت و برگشت تقسيم شده است طول آن 5/ 394و عرض آن
20متر است
پرده کعبه بر روی کعبه پوششی سياه
رنگ است که آن را کسوه يا پرده کعبه مي نامند در حاشيه فوقانی پرده
آيه هايی از قرآن کريم قلاب دوزی شده است جنس پرده از ابريشم خالص
است که با رشته های نقره ای و طلا فام تزيين شده است گفته شده
نخستين بار حضرت اسماعيل (ع ) پرده ای بر روی کعبه کشيده است
توسعه جديد
مسجدالحرام ، با توجه به آنچه قبلا ذکر شد و نيز توسعه جديد، از
چند نقطه اصلی زير تشکيل شده است :
- کعبه
- مقام ابراهيم
- مطاف
- چاه زمزم
- محل اذان
- سايه بان و منبر
- ساختمان فعلي ، شامل ساختمان قديم حرم و توسعه اول سعودی
- ساختمان جديد، توسعه جديد سعودی
کعبه مشرفه
کعبه از زمان حضرت ابراهيم عليه السلام در جای خود قرار دارد و
قاعده آن به شکل مستطيل است پارچه ای سياه بر آن کشيده اند که پوشش
کعبه ناميده می شود در کعبه در ضلع شمال شرقی فراهم آمده و آستانه
در، 5/1 متر از کف مسجد بالاتر است
حجر الأسود در زاويه شرقی کعبه قرار دارد
حطيم در قسمت جنوب غربی کعبه است و آن مساحتی است که گرداگرد آن
نشانی ويژه دارد و نشانگر حدود کعبه در زمان ابراهيم عليه السلام
است مساحت کعبه در قاعده آن 145متر مربع است مساحت حطيم ، به شمول
ديوار، 94 مترمربع مطاف ، فضای پيرامون کعبه است که جز مقام
ابراهيم چيزی در آن نيست ، اکنون ، سطح مطاف در مقابل هر يک
از زوايای چهارگانه کعبه متغير است و زمين سنگفرش آن
اندکی شيب دارد مسيرهايی که از شبستان های مسجد به مطاف منتهی
مي شود نيز با سنگ پوشانده شده است مطاف 3058متر مربع است و با دو
گذرگاه اطراف آن 4154متر مربع مساحت دارد
محل اذان محل اذان ، مکانی است
برای اذان گويان که 50متر آن در حرم قديم است و 110متر آن در
ساختمان جديد .
سايه بان سايه بان ،
بنايی بتونی که در محل خارج از مطاف قرار دارد و بر 12ستون استوار
است ، جايگزين سايه بان قديم شد
منبر حجم و شکل منبر قابل
انتقال که در نزديکی سايه بان جبرئيل بوده ، همواره دگرگون شده است
منبر کنونی همان است که سلطان سليمان عثمانی به کعبه هديه کرده و
در سال 966ه( 1558م ) نصب گرديده است بلندی منبر با سايه بان آن
/47 10متر مي باشد و با مرمر سفيد ساخته شده است تا حدود سال
1384ه( 1964م ) منبر ياد شده در شمال مقام ابراهيم بود و پيش از
توسعه مطاف کنوني ، آن را به محل فعلی آن در فضای خارجی مطاف ، در
نزديکی سايه بان جبرئيل ، انتقال دادند
مناره ها مناره های هفتگانه ، که
در اين توسعه بنا شد، نشانگر حدودمسجد است هر يک از مناره ها 92متر
بلندی دارند و با نقشه ای يکسان ساخته شده اند در هر کدام از هفت
مناره ، دو اتاقک همگون فراهم آمده است
ساختمان کنونی حرم
در ساختمان حرم ، بر
استفاده از شکل های هندسی مشخصي ، مانند هشت ضلعی و مربع تکيه
بسياری شده است هشت ضلعي ، شکلی برگرفته از نقشه قبة الصخره در بيت
المقدس است
ساختمان مسجدالحرام گرداگرد کعبه است و از هر سو کعبه را در آغوش
خود دارد و هر گوشه آن از مرکز مسجد، يعنی کعبه ، الهام مي
گيرد تنها شکلی که مي تواند اين وظيفه نمادين را به خوبی عهده دار
شود، هشت ضلعی است ، گو اين که شکل آن با بسياری از ديگر ساختمان
های هشت ضلعی تفاوت دارد شبستان های مسجد نيز از رواق های ديگر
مساجد تاريخی
متفاوت است ، زيرا شماری از فضاهای سرپوشيده حرم مکه ، ويژه نماز
است و از شماری ديگر تنها به عنوان گذرگاه استفاده مي شود مناره
های هفتگانه که در زوايای مسجدالحرام برافراشته است نيز از
شمار گلدسته های ديگر مسجد افزونتر است حرم قديم و توسعه اول سعودي
،افزون
بر محل نماز و گذرگاه و محل سعی و اذان ، وروديها و مدارس و چند
سقاخانه را نيز در بر مي گيرد
وروديهای اصلي
وروديهای اصلی سه تاست : باب ملک عبدالعزيز، باب العمره و باب
السلام اين درهای بزرگ ورودی به گونه ای طراحی شده اند که هر
کس با گذر از آنها وارد مسجد شود، نگاهش
بي درنگ به کعبه مي افتد
مدارس سه گانه مدارس سه گانه در آغاز
برای آموزش قرآن و اصول دين ساخته شده بود، اما اينک مدرسه واقع در
نيم طبقه اول ، بالای سرسرای ورودي ، به محل نماز پادشاه و
ميهمانان ويژه وی اختصاص يافته است ، مدرسه باب العمره محل
بايگانی اسناد مسجدالحرام است و مدرسه باب السلام جايی است که
قرآنها و ديگر کتب مسجد در آن نگهداری مي شود اين مکانها اکنون
کاربردی ديگر يافته اند، اما همچنان نام مدرسه را بر خود دارند
سقاخانه سقاخانه ، که شمار آنها
به پنج مي رسد، نيز به همين نام خوانده می شوند، گو اين که در حال
حاضر، آب سرد زمزم ، با بهره گيری از روشهای نوين ، در دسترس همگان
است
نقشه توسعه توسعه جديد، بخش
غربی مسجد، ميان باب العمره و باب ملک عبدالعزيز را در بردارد و
افزون بر سطح همکف ، سه طبقه را شامل مي شود چندگانگی سطح مسجد و
قرار گرفتن سازه های آن در طبقات گوناگون ، زمينه را برای گسترش
افزونتر فعاليت مهندسان فراهم آورده و به آنان اين امکان را داده
است که علاوه بر فضای درونی مسجد و سطح همکف ، از فضای عمومی نيز
بهره گيرند اصل طراحی مسجد، هشت گوشه ای است که صحنی چهارگوش را در
ميان دارد و از چهار
گوشه کعبه ، گذرگاه هايی به سوی درهای اصلی مسجد گشوده شده است
سطح مسجد دو بخش دارد : سطح سنگفرش
شده فضای حرم و سطوح بلندتر پيرامون آن سطح مسجد با شيبی ملايم به
سوی کعبه ساخته شده است سطوح خارج از حرم ، به درهای ورودي ،
راهروها، محلهای نماز و کتابخانه هايی که جايگزين سقاخانه ها شده
اند، ارتباطدارد پلکان و طبقه همکف مسعی نيز با اين سطوح در
ارتباطاست مساحت اين بخش ، که فضايی با سه گنبد در يک رديف آن را
از توسعه اول سعودی جدا می کند، 19000متر مربع است در اين بخش ،
492ستون
برپاست ، که هر کدام از يک سو پنج متر و از سوی ديگر پانزده متر با
ستون بعدی فاصله دارد در ميان ستون های طبقه همکف ،
طاقهايی است که در امتداد گذرگاه ها، ستون ها را به هم پيوند مي
دهد سقف اين بخش به گونه ای طراحی شده است که از يک طرف ، توان
مقاومت ساختمان در برابر لرزشهای ناشی از زمين لرزه را افزايش دهد،
و از ديگر سو، پاسخگوی نيازهای ضروری طرح برای جريان طبيعی هوا
باشد اين طبقه ، شماری پلکان اصلی و فرعی معمولی و برقی دارد اين
بخش دارای چند ورودی است که باب ملک فهد، به عنوان دروازه اصلي ،
مهم ترين آنهاست افزون بر آن ، هجده در ورودی فرعی در اين طبقه
گشوده شده است در دو سوی ورودی اصلي ، که پيشاپيش طرح توسعه
است ، دو مناره به بلندای مناره های پيشين برپاست ويژگی مناره های
نوساخته را کاشيکاری رنگانگ آنها برشمرده اند
طبقه زيرين طبقه زيرين اين بخش ،
31200متر مربع مساحت دارد و دربردارنده فضايی گسترده برای نماز است
علاوه بر آن ، سرويسهای بهداشتی و محل استقرار کسانی که آب زمزم
پخش مي کنند، در آنجاست زيرزمين با دو ورودی به خيابان ارتباطدارد
کاربرد و مساحت طبقه فوقاني ، تقريبا همانند
همکف است ، جز آن که کتابخانه ندارد و ارتفاع آن اندکی کمتر است
وروديهای سه گانه و
شش مناره
وروديهای سه گانه و شش مناره آنها، مناره هفتم که بر فراز گنبد صفا
واقع است و سقف مروه ، همگی از سقف طبقه فوقانی مسجد بلندترند دو
گلدسته برافراشته در دو سوی ورودی بزرگ جديد نيز، از دور
نمايان است
محلهای نماز و
گذرگاه ها مسجد الحرام و همه
بناهای آن ، در اصل برای برپايی نماز ساخته شده و بر اساس و
بنيادی ويژه ، به نمازخانه و گذرگاه تقسيم گرديده اند
محلهای نماز معمولا در فضايی مربع با ضلع 15متر قرار دارند و
از چهار طرف ، گذرگاههايی به عرض 5 متر آنها را احاطه کرده اند در
مقابل وروديهای
اصلي ، سرسراهايی بزرگتر، و در دو سوی آنها محوطه ای سه گوشه
قرار دارد، که از آنها نيز برای نماز استفاده مي شود، بنابراين ،
از ورودی باب ملک عبدالعزيز و باب العمره تا صحن مسجد، سه رديف محل
نماز مي باشد که دو رديف نخست اندکی بالاتر و رديف سوم هم سطح
شبستان قديم است نمازخانه های نزديک مسعي ، به جای اختلاف در سطح
اندکی شيب دارند .
مساحت مسعی در زيرزمين 1600متر، در
همکف 8400متر و در طبقه بالا 8200متر مربع است در تمام مسجدالحرام
، مجموعا 37محوطه چهارگوش ، هر يک با 225متر مساحت و 8 فضای مستطيل
، هر يک با 375متر مساحت ، برای برپايی نماز ساخته شده است
گذرگاه های پيرامونی نيز، در مجموع 16808متر مربع مساحت دارند و در
مراسم حج و آيين های نماز جمعه ، از آنها هم برای نماز استفاده مي
شود بدين ترتيب ، روی هم در سه طبقه ، 63837متر مربع فضا برای نماز
در نظر گرفته شده است
گنبدهای جديد سه گنبدی که در حد فاصل
ميان دو توسعه بنا شده ، تقريبا به موازات ورودی اصلی است اين
گنبدها در گرداگرد خود پنجره هايی دارند و از بيرون ،
دارای نمايی همانند ديگر گنبدهای مسجدند هر گنبد بر چهار ستون با
فاصله 15متر استوار است نمای داخلی گنبد با گچبری و مقرنس کاری
زيباسازی شده است گنبدها 13متر ارتفاع دارند و به منظور
نورپردازی و جريان هوا، در بالای آنها روزنه هايی تعبيه شده است
ستون ها ستون ها دو گونه اند : استوانه
ای و چهارگوش قطر ستون هاي استوانه ای 81سانتيمتر است و ضلع
ستون های چهارگوش 93سانتيمتر بلندای ستون های طبقه همکف 5/4 متر و
ارتفاع 54سانتيمتر دارد عرض اين پايه ها در ستون های چهارگوش ،
80سانتيمتر و در ستون های استوانه اي ، که پايه آنها شش ضلعی است ،
87سانتيمتر است هر طبقه 492 ستون دارد بر فراز ستون های گذرگاهها،
طاقهای بتونی برپاست
وروديها
ورودی اصلی توسعه جديد، باب ملک فهد نام دارد که بر ستون
هايی مرمرين استوار است ، ديوارهايی پوشيده از سنگ مرمر آن را
دربرگرفته و دو مناره بلند در دو سوی آن برپاست افزون بر اين ،
18در ورودی ديگر، با ديوارهايی از همان جنس ، در اطراف ساختمان
جديد گشوده است اين ،
علاوه بر 3 ورودی اصلی ديگر، 27ورودی فرعی است به 4
ورودی اصلی زيرزمين نيز، دو ورودی ديگر اضافه شده است
